ᲖᲝᲓᲘᲐᲥᲝᲡ ᲜᲘᲨᲜᲘᲡ ᲐᲜᲐᲖᲦᲐᲣᲠᲔᲑᲐ
ᲜᲘᲕᲗᲘᲔᲠᲔᲑᲔᲑᲘ C ᲪᲜᲝᲑᲘᲚᲘ ᲡᲐᲮᲔᲔᲑᲘ

ᲨᲔᲘᲢᲧᲕᲔᲗ ᲗᲐᲕᲡᲔᲑᲐᲓᲝᲑᲐ ᲖᲝᲓᲘᲐᲥᲝᲡ ᲜᲘᲨᲜᲘᲗ

განმარტა: სომეხთა გენოციდი, 105 წლის შემდეგ

სომხების გენოციდი: შეფასებით, გენოციდის დროს 1,5 მილიონი სომეხი დაიღუპა ან ხოცვა-ჟლეტისა და მკვლელობების დროს, ან არასათანადო მოპყრობის, ძალადობისა და შიმშილის გამო.

სომეხი დევნილები დახმარების კომიტეტის კარვებში, აინტაბში. (ფოტო: Wikimedia Commons)

სომხების გენოციდს ხშირად მეოცე საუკუნის პირველ გენოციდს უწოდებენ. ეს ეხება ოსმალეთის იმპერიაში 1915-1917 წლებში მცხოვრები სომხების სისტემატიურ განადგურებას. შეფასებით, გენოციდის დროს დაიღუპა დაახლოებით 1,5 მილიონი სომეხი, ან ხოცვა-ჟლეტისა და მკვლელობების, ან არასათანადო მოპყრობის, ძალადობისა და შიმშილის შედეგად. სომხური დიასპორა 24 აპრილს სომხების გენოციდის ხსოვნის დღეს აღნიშნავს. წელს გენოციდის დაწყებიდან 105 წელი შესრულდა, რასაც თურქეთი მუდმივად უარყოფდა.





რატომ მოხდა სომხების გენოციდი?

სომეხთა გენოციდი მოხდა პირველი მსოფლიო ომის დროს და მრავალი თვალსაზრისით ომის დროს განვითარებული მოვლენების პირდაპირი შედეგი. მიუხედავად იმისა, რომ სომხები ყოველთვის განიცდიდნენ შევიწროებასა და დევნას მცირე აზიაში, ეს გაძლიერდა დაახლოებით 1908 წელს. ოსმალეთის მმართველობის დროს სომხების მსგავსი უმცირესობები დისკრიმინაციულ მოპყრობას ექვემდებარებოდნენ. მაგალითად, ისინი აიძულეს გადაეხადათ უფრო მაღალი გადასახადები. ამის მიუხედავად, ისინი იყვნენ განათლებული და მდიდარი საზოგადოება, რაც სხვების უკმაყოფილებას იწვევდა.

ოსმალეთის იმპერიაში სომხები რწმენით ქრისტიანები იყვნენ და ოსმალეთის ხალიფატს ეშინოდა, რომ სომხები მეზობელ ქვეყნებს, მაგალითად, რუსეთს, ერთგულებას დაემორჩილებოდნენ, ოსმალეთის იმპერიის მსგავსი რელიგიური კუთვნილების მქონე, განსაკუთრებით ომის დროს.



სომხების მიმართ ამ მუდმივი მტრობისა და ეჭვის შედეგი იყო პირველი სახელმწიფოს მიერ სანქცირებული პოგრომები, სახელწოდებით ჰამიდიანის ხოცვა-ჟლეტა 1894–1896 წლებში. ეს ძალადობრივი ხოცვა-ჟლეტა განხორციელდა ოსმალეთის ხალიფატში უმცირესობების მიმართ განხორციელებული დისკრიმინაციის წინააღმდეგ საპროტესტო აქციების ჩასახშობად. მრავალი თვალსაზრისით, ჰამიდიანის ხოცვა-ჟლეტა, რომლის შედეგადაც ათასობით ადამიანი დაიღუპა, იყო სომეხთა გენოციდის პრელუდია. მმართველი მონარქი, აბდულ ჰამიდ II არასოდეს იყო პასუხისმგებელი ხოცვა-ჟლეტისთვის, თუმცა მკვლევარები თვლიან, რომ ძალადობა მისი თანხმობით იყო განხორციელებული.

ვინ იყვნენ ახალგაზრდა თურქები?

1908 წელს, პოლიტიკური რეფორმის მოძრაობამ, რომელიც საკუთარ თავს ინტელექტუალებისა და რევოლუციონერებისგან შექმნილმა ახალგაზრდა თურქებს უწოდა, სათავეში ჩაუდგა აჯანყებას აბდულ ჰამიდ II-ის წინააღმდეგ, რათა დაემხობა მონარქია კონსტიტუციური მთავრობის სასარგებლოდ. როდესაც მონარქია დაემხო, სომხებს სჯეროდათ, რომ მათ საბოლოოდ შეეძლოთ მიეღოთ სახელმწიფოში თანასწორობის შანსი. თუმცა, როდესაც ახალგაზრდა თურქების პოლიტიკური იდეოლოგია შეიცვალა, ჯგუფი ნაკლებად ტოლერანტული გახდა სომხების მიმართ, რომლებიც ითხოვდნენ თავისუფლებებსა და თავისუფლებებს. რუსეთ-თურქეთის ომებმა და კონფლიქტმა ბალკანეთსა და რუსეთში კიდევ უფრო გაზარდა საომარი მოქმედებები სომხების წინააღმდეგ.



Express განმარტაარის ახლატელეგრამა. დააწკაპუნეთ აქ შემოუერთდით ჩვენს არხს (@ieexplained) და იყავით განახლებული უახლესი ამბებით

რა მოხდა პირველი მსოფლიო ომის დროს?

1914 წლის ნოემბერში პირველი მსოფლიო ომის დაწყების შემდეგ, ომში მონაწილეობა მიიღეს ოსმალეთის თურქებმა, რომლებიც მხარს უჭერდნენ გერმანიასა და ავსტრო-უნგრეთის იმპერიას. ოსმალეთის თურქებს სჯეროდათ, რომ სომხები ომში რუსეთის მხარეს დადგებოდნენ და აგრესიულად ეწეოდნენ მათ წინააღმდეგ პროპაგანდას. ბევრისთვის ოსმალეთის თურქეთის არმიაში მათი შიში დადასტურდა, როდესაც კავკასიის მიდამოებში მცხოვრებმა სომხებმა დაიწყეს მოხალისეთა ბატალიონების ორგანიზება რუსეთისთვის ოსმალეთის თურქების წინააღმდეგ საბრძოლველად. ამის შედეგად ოსმალეთის თურქები ჩაერთნენ სომხების მასობრივ განდევნის კამპანიაში აღმოსავლეთ ფრონტის გასწვრივ სასაზღვრო ტერიტორიებიდან.



1915 წლის 24 აპრილს ოსმალეთის თურქეთის მთავრობის წარმომადგენლებმა დააპატიმრეს და სიკვდილით დასაჯეს ათასობით სომეხი ინტელექტუალი. ეს იყო სომხების გენოციდის დასაწყისი. სომხური ოჯახები, მათ შორის მცირეწლოვანი ბავშვები, იძულებულნი გახდნენ სირიისა და არაბეთის უდაბნოებში საკვების, წყლისა და თავშესაფრის გარეშე სიარული დღეების განმავლობაში. სომხებს სხვა უპატივცემულობაც დაექვემდებარათ, მზის ქვეშ შიშველი სიარული მოუწიათ, ბევრი კი მოგზაურობისას მკვდარი დაეცა. ქალები და გოგონები ექვემდებარებოდნენ ფართოდ გავრცელებულ სექსუალურ ძალადობას და ძალადობას და ასევე ტრეფიკინგის ქვეშ იყვნენ სექსუალურ მონობაში.

სომხებისთვის, რომლებიც გადაურჩნენ მოგზაურობას, ძალადობა და სისასტიკე გაგრძელდა სირიისა და ერაყის საკონცენტრაციო ბანაკებში, სადაც სომეხი ქალები იძულებით ქორწინდებოდნენ მუსლიმ მამაკაცებთან. სოფლებში მცხოვრები სომხებიც დიდ ჯგუფებად დაწვეს და განზრახ დაიხრჩო შავ ზღვაში. სომეხთა გენოციდის მკვლევარები აცხადებენ, რომ შესაძლოა სომხების წინააღმდეგ ქმედებები მსგავსება იყოს ნაცისტების მიერ ჰოლოკოსტის დროს განხორციელებულ ძალადობასა და წამებასთან. ოსმალეთის მთავრობამ ასევე ჩამორთმეული იყო დეპორტირებული სომხების კუთვნილი ქონება.



გენოციდის დროს განადგურდა რელიგიური და კულტურული ღირებულებისა და მემკვიდრეობის რამდენიმე სომხური ობიექტი და ძეგლი, მათ შორის ეკლესიები და სასაფლაოები. გენოციდი გაგრძელდა 1923 წლამდე.

რა მოხდა შემდეგ?

სომხების გენოციდთან დაკავშირებული მრავალი დოკუმენტი და მტკიცებულება განადგურდა ომის დასრულებამდე და რამდენიმე წლით ადრე. მიუხედავად იმისა, რომ არ არსებობს ოფიციალური მონაცემები დაღუპული სომხების ზუსტი რაოდენობის შესახებ, მკვლევარები ასახელებენ მათ რიცხვს დაახლოებით 1,5 მილიონს. ათასობით სომეხი იძულებით გადაადგილებულ იქნა და გაიქცა მსოფლიოს ქვეყნებში თავშესაფრის საძიებლად, მათ შორის ინდოეთის ქვეკონტინენტზე. რამდენიმე დიპლომატმა, რომლებიც სომხების გენოციდის დროს იმყოფებოდნენ რეგიონში, დააფიქსირეს მოვლენები პირად დღიურებში და ასევე ოფიციალურ გზავნილებში.



ომის შემდეგ დევნილ სომხებს არ მიეცათ უფლება დაებრუნებინათ ქონება და ნივთები, რომლებიც იძულებული გახდნენ დაეტოვებინათ გენოციდის დროს. თურქეთმა უარყო ტერმინი გენოციდის გამოყენება და უარყო სომხების სისტემატიური მკვლელობები.

აღიარებს თუ არა თურქეთი სომხების გენოციდს?

გენოციდის უარყოფისთვის წლების კრიტიკის შემდეგ, 2007 წელს, რეჯეფ თაიფ ერდოღანმა, მაშინდელი თურქეთის პრემიერ-მინისტრმა, მოითხოვა სომხების გენოციდის ალტერნატიული ტერმინის გამოყენება - 1915 Olayları, „1915 წლის მოვლენები“. თურქეთში ინტელექტუალები და ავტორები, რომლებიც ღიად წერდნენ სომეხთა გენოციდის შესახებ, შეხვდნენ შევიწროებას, ძალადობას, დაპატიმრებას და შურისძიების მიზნით მოკლეს კიდეც.

2020 წლის მონაცემებით, სომხების გენოციდი ოფიციალურად აღიარა 32 ქვეყანამ და პარლამენტმა. მიუხედავად იმისა, რომ სხვა ქვეყნებმა შეიძლება ოფიციალურად არ აღიარონ გენოციდი, ამჟამად მხოლოდ თურქეთი და აზერბაიჯანი უარყოფენ გენოციდის ფაქტს. წარსულში, როდესაც ქვეყანა ოფიციალურად აცხადებდა სომხების გენოციდის აღიარებას, თურქეთი ემუქრებოდა ამ მთავრობებს ეკონომიკური და დიპლომატიური შედეგებით. ინდოეთი ოფიციალურად არ აღიარებს სომეხთა გენოციდს.

ᲒᲐᲣᲖᲘᲐᲠᲔᲗ ᲗᲥᲕᲔᲜᲡ ᲛᲔᲒᲝᲑᲠᲔᲑᲡ: