განმარტა: რატომ გააპროტესტა დონალდ ტრამპმა აშშ-ს სენატმა სომეხთა გენოციდის აღიარება?

სომეხი ამერიკელები წლების განმავლობაში ლობირებდნენ და უბიძგებდნენ სომეხთა გენოციდის ოფიციალურ აღიარებას, მაგრამ აშშ-ს არ სურდა ამ საკითხზე ოფიციალური პოზიციის დაფიქსირება, რათა თავიდან აიცილოს თურქეთის გაბრაზება, ნატოს სტრატეგიული მოკავშირე.

FILE – 2019 წლის 13 ნოემბრის ამ ფაილის ფოტოზე, პრეზიდენტი დონალდ ტრამპი ხელს ართმევს თურქეთის პრეზიდენტს რეჯეფ თაიფ ერდოღანს ვაშინგტონში, თეთრი სახლის აღმოსავლეთ ოთახში გამართული პრესკონფერენციის დროს. სახელმწიფო დეპარტამენტი აცხადებს, რომ კონგრესის ბოლო ქმედება სომეხთა გენოციდის აღიარების შესახებ არ ასახავს ტრამპის ადმინისტრაციის პოლიტიკას. (AP ფოტო)

აშშ-ის სენატმა გასულ კვირას მიიღო რეზოლუცია, რომელიც 1915 წლიდან 1922 წლამდე სომხების მასობრივ მკვლელობებს გენოციდად ცნობს, რასაც თურქეთი მუდმივად ეწინააღმდეგებოდა. რეზოლუციამ აღიარა და აღიარა ოსმალეთის იმპერიის მიერ დაახლოებით 1,5 მილიონი სომეხის მკვლელობა.

რა მოხდა სომხების გენოციდის დროს?

მიუხედავად იმისა, რომ თურქეთი არ ეთანხმება, ისტორიკოსებს შორის კონსენსუსი არის ის, რომ პირველი მსოფლიო ომის დროს სომეხთა გენოციდის დროს ასობით ათასი სომეხი დაიღუპა მკვლელობების, შიმშილისა და ავადმყოფობის გამო, როდესაც ისინი დეპორტირებული იქნა ოსმალეთის თურქების მიერ აღმოსავლეთ ანატოლიიდან. რთულია გენოციდის დროს დაღუპული სომხების საერთო რაოდენობის დადგენა. სომხური დიასპორა ამბობს, რომ დაახლოებით 1,5 მილიონი დაიღუპა, თურქეთი კი ამ რიცხვს უარყოფს და აცხადებს, რომ შესაძლოა 300 000 დაიღუპა. გენოციდის მკვლევართა საერთაშორისო ასოციაციის შეფასებით, შესაძლოა 1 მილიონზე მეტი სომეხი დაიღუპა.

რატომ კამათობს თურქეთი სომხების გენოციდზე?

გაეროს გენოციდის კონვენცია აღწერს გენოციდს, როგორც ქმედებებს, რომლებიც მიზნად ისახავს ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი ან რელიგიური ჯგუფის მთლიანად ან ნაწილობრივ განადგურებას. დავა ემყარება თუ არა მკვლელობას წინასწარ განზრახული. სომხები, მთავრობები და ზოგიერთი ისტორიკოსი თვლის, რომ სომეხთა გენოციდი იყო წინასწარ განზრახული კამპანია სომეხი ხალხის განადგურების მიზნით, ხოლო თურქეთი და ზოგიერთი სხვა ისტორიკოსი უარყოფენ ამას.

მიუხედავად იმისა, რომ თურქეთი თანხმდება, რომ სომხების წინააღმდეგ ჩადენილი სისასტიკე მოხდა, ისინი უარყოფენ მტკიცებას, რომ იყო სომხების განადგურების სისტემატური მცდელობა.

რატომ მოხდა სომხების გენოციდი?

სომხების გენოციდის ფესვები გვხვდება ისტორიულ დისკრიმინაციასა და შეურაცხყოფაში, რომელსაც სომხები ოსმალეთის მმართველობის დროს ექვემდებარებოდნენ. სომხებმა პირველებმა გამოაცხადეს ქრისტიანობა ოფიციალურ რელიგიად. ოსმალეთის მმართველების ქვეშ მცხოვრები სომეხი ხალხი უმცირესობას წარმოადგენდა მუსულმანურ სამეფოში და ხვდებოდა დისკრიმინაციასა და გამოწვევებს ყოველდღიურ ცხოვრებაში და რწმენის პრაქტიკაში. სომეხთა სოციალურ-ეკონომიკური წარმატებები იყო უკმაყოფილების მიზეზი ოსმალეთის იმპერიაში, რომლებიც შიშობდნენ, რომ ჯგუფი რუსეთს დაემორჩილებოდა მათი საერთო რწმენის გამო, რომელთანაც ოსმალეთის იმპერიას არასტაბილური საზღვარი ჰქონდა.

ეს ანტისომხური განწყობები გაძლიერდა ოსმალეთის იმპერიის დაცემის შემდეგ და დაემთხვა სომხებს, რომლებმაც წარმატებას მიაღწიეს ბრძოლაში იმპერიაში ძირითადი სამოქალაქო უფლებების დასაცავად. XIX საუკუნის მიწურულს თურქეთის მმართველმა აბდულ ჰამიდ II-მ წამოიწყო სახელმწიფოს მიერ სანქცირებული პოგრომი სომხების წინააღმდეგ და გაანადგურა მთელი სოფლები.

1908 წელს ხელისუფლებაში მოვიდა რეფორმისტული ჯგუფი, სახელად ახალგაზრდა თურქები, რომლებმაც დაამხეს სულთანი აბდულ ჰამიდ II კონსტიტუციური მთავრობის სასარგებლოდ. თუმცა, ახალი ლიდერების მოსვლამ არ შეაჩერა დარბევები სომხების წინააღმდეგ.

როდესაც პირველი მსოფლიო ომი დაიწყო, სომხები ნებაყოფლობით წავიდნენ რუსეთის ჯართან ერთად კავკასიაში თურქების წინააღმდეგ საბრძოლველად. ისტორიულ დისკრიმინაციასთან და სომხების მიერ რუსული არმიისთვის ბრძოლის გადაწყვეტილებით, თურქეთის მთავრობამ აიძულა სომხები გაეყვანა აღმოსავლეთ ფრონტის გასწვრივ კონფლიქტის ზონებიდან.

რა მოხდა სომხების გენოციდის დროს?

სომეხთა გენოციდის ხსოვნის დღე ყოველ დღე აღინიშნება 25 აპრილს იმ დღის აღსანიშნავად, როდესაც 1915 წელს დაიწყო სომეხთა გენოციდი. თურქეთის მთავრობამ დააპატიმრა და სიკვდილით დასაჯა სომეხი ინტელექტუალები, რიგითი სომხები კი იძულებით გააძევეს თავიანთი სახლებიდან და ჩამოართვეს ქონება. ოსმალეთის არმიაში სომხები დაშალეს ან მოკლეს. გენოციდი დასრულდა 1922 წელს.

პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ რამდენიმე მაღალი რანგის თურქი სამხედრო ლიდერი გაასამართლეს სომხების შეურაცხყოფისა და სისასტიკის გამო. რეფორმისტული ჯგუფის „ახალგაზრდა თურქების“ წევრები საზღვარგარეთ გაიქცნენ და დაუსწრებლად სიკვდილით დასაჯეს.

FILE – 2019 წლის 24 აპრილის ამ ფაილის ფოტოზე, მომიტინგეებს უჭირავთ სომეხი ინტელექტუალების პორტრეტები სტამბოლში ოსმალეთის თურქების მიერ 1915 წელს სომხების მასობრივი მკვლელობის 104 წლისთავის აღსანიშნავად გამართულ აქციაზე. (AP Photo/Lefteris Pitarakis, ფაილი)

რომელი ქვეყნები აღიარებენ სომეხთა გენოციდს?

მსოფლიოს 20-ზე მეტმა ქვეყანამ ოფიციალურად აღიარა სომხების გენოციდი ევროპარლამენტთან და გაეროსთან ერთად. მიუხედავად იმისა, რომ უელსის, შოტლანდიისა და ჩრდილოეთ ირლანდიის მთავრობები აღიარებენ სომეხთა გენოციდს, დიდ ბრიტანეთს ეს ოფიციალურად არ გაუკეთებია. კრიტიკოსები ამბობენ, რომ დიდი ბრიტანეთის ოფიციალური პოზიცია საფუძვლად უდევს შიშს, რომ ნებისმიერი ასეთი ოფიციალური ნაბიჯი დააშორებს თურქეთს, ნატოს მნიშვნელოვან მოკავშირეს.

ისრაელს ასევე არ სურდა სომეხთა გენოციდის აღიარება, რადგან ეშინია თურქეთის რეაქციისა და რეგიონში სტრატეგიულ მოკავშირესთან ურთიერთობების გამწვავებას. ბოლო დრომდე აშშ არ სურდა სომხების გენოციდის ოფიციალური აღიარება ნატოს მნიშვნელოვანი მოკავშირის პოზიციის გამოყენებით და ორმხრივი ურთიერთობების მუქარით.

რატომ არ სურდა თეთრი სახლი სომეხთა გენოციდის აღიარებას?

დონალდ ტრამპი არ არის ერთადერთი ამერიკელი ლიდერი, რომელიც უარყოფს სომხების გენოციდის ოფიციალურ აღიარებას. მისმა წინამორბედმა, ბარაკ ობამამ უარყო წინასაარჩევნო დაპირებები საპრეზიდენტო ვადის ბოლოს, ტერმინი „გენოციდი“ არ გამოიყენა, რომელიც მან გამოიყენა თავისი კამპანიის დროს, სანამ პრეზიდენტი გახდებოდა 2008 წელს.

სომეხი ამერიკელები წლების განმავლობაში ლობირებდნენ და უბიძგებდნენ სომეხთა გენოციდის ოფიციალურ აღიარებას, მაგრამ აშშ-ს არ სურდა ამ საკითხზე ოფიციალური პოზიციის დაფიქსირება, რათა თავიდან აიცილოს თურქეთის გაბრაზება, ნატოს სტრატეგიული მოკავშირე. გასული რამდენიმე კვირის განმავლობაში ტრამპმა გამოიყენა სამი რესპუბლიკელი სენატორი სენატის რეზოლუციის დასაბლოკად, მაგრამ შესაძლოა ვერ შეძლო ამის გაგრძელება, რამაც გამოიწვია გასული კვირის რეზოლუცია. სენატის კენჭისყრა მოვიდა მას შემდეგ, რაც პალატამ დაამტკიცა ღონისძიება გასულ თვეში, რომელიც განხორციელდა ტრამპისა და ერდოღანის შეხვედრისას ვაშინგტონში.

სენატის კენჭისყრის შემდეგ, თურქეთის პრეზიდენტი რეჯეპ ტაიპ ერდოღანი დაემუქრა, რომ ჩრდილოეთ ამერიკაში მკვიდრი ამერიკელების მასობრივი მკვლელობები გენოციდად აღიარებდა. აშშ-ს სახელმწიფო დეპარტამენტმა უარყო სენატის კენჭისყრა და განაცხადა, რომ აშშ-ს მთავრობის ოფიციალური პოზიცია არ შეცვლილა კენჭისყრის მიუხედავად. აპრილის მკვლელობების წლისთავთან დაკავშირებით გაკეთებულ განცხადებაში ტრამპმა პატივი მიაგო მე-20 საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე საშინელი მასობრივი დანაშაულის მსხვერპლს, მაგრამ ობამას მსგავსად, სიტყვა გენოციდი აღარ გამოიყენა. ერდოღანმა პალატასა და სენატში ხმები უსარგებლო და თურქეთის ყველაზე დიდი შეურაცხყოფა უწოდა.

ᲒᲐᲣᲖᲘᲐᲠᲔᲗ ᲗᲥᲕᲔᲜᲡ ᲛᲔᲒᲝᲑᲠᲔᲑᲡ: